deze pagina is leeg

Ruimte vinden in een snelle, kapitalistische en digitale wereld
(en in een vol hoofd)

In een wereld die constant pusht om bereikbaar, luid en productief te zijn, kan niks doen, vinden en zijn een hele krachtige vorm van verzet zijn.

Dit ontdek ik wanneer ik op zoek ga naar ruimte. Ik ervaar hoe belangrijk, maar ook hoe moeilijk het is die ruimte te vinden in een snelle, kapitalistische en digitale wereld.

Toch blijkt die ruimte een voorwaarde voor creativiteit en connectie, waarde en welzijn, en misschien zelfs wel voor een nieuw wereldbeeld.

Daarom neem ik je mee in mijn onderzoek naar loze ruimte in Nederland en België. In beeld, woord, geluid én interactie.

Notities & dagboekfragment

Eerste (vastgelegde) aantekeningen en dagboekfragment over ruimte, leegte en tijd.

Notities geschreven in de boeken On Beauty en Intimations van Zadie Smith terwijl ik mijn studie in Groningen online volgde vanuit Antwerpen tijdens de lock-downs.

Dagboekfragment geschreven en opgenomen tijdens de start van mijn residentie bij Het Bos.

December 2020, januari 2021 & juli 2023

Notities

Over het belang van ruimte en tijd voor persoonlijke ontwikkeling.

Juli 2021

introductie

Notitie

“Er moet speling zitten op het leven”.

Notitie gemaakt in het Flowing Lines Notebook dat ik ontwierp om meer ruimte voor creativiteit in het schrijfproces toe te laten.

September 2022

Ruimte.

Dat is waar het allemaal mee begint.

Ik schrijf dit terwijl ik in een leeg kantoor zit in de bibliotheek in Antwerpen waar ik als projectmedewerker jeugd & media werk. Onder werktijd, dus niet helemaal de bedoeling. Maar dat is hoe het gaat met creativiteit: als er eenmaal ruimte is in je hoofd en omgeving, vloeit het als bloed uit een open wond.

In mijn geval is het dus een leeg kantoor en even geen dringende mailtjes die aanzetten tot dit vloeien. Meer is er niet voor nodig. Geen hippe werkplek met Instagram waardige inrichting, geen goede barista koffie, geen dikke iMac met dure software.

Gewoon, ruimte.

En dat is nu juist het probleem. Het zijn niet de hippe werkplekken of de geavanceerde technologieën die schaars zijn. Het is de ruimte die zo moeilijk te verkrijgen is. De ruimte om gewoon eens voor je uit te staren, rond te wandelen of ongedwongen met materiaal te prutsen.

In plaats daarvan vullen we elk stukje loze ruimte wanhopig in. We omringen onszelf met schermen die ons bekogelen met de laatste nieuwtjes, likes en berichten. We vertellen onszelf dat we alleen iets waard zijn als onze agenda overloopt. We meten elkaar aan de hand van productiviteit.

We geven elkaar en onszelf geen ruimte. Omdat we niet achter willen blijven, omdat we het niet kunnen meten of om de realiteit niet onder ogen te komen, wellicht.

Terwijl ruimte, zowel fysiek als mentaal, een sleutel kan zijn tot een alternatief wereldbeeld.

Een wereldbeeld waarin we oog hebben voor onszelf, elkaar en de natuur om ons heen. Waarin menselijkheid, in alle vormen, belangrijker is dan (economische) groei. En waarin ruimte is voor connectie en creativiteit.

Kortom: er moet speling zitten, op het leven. Naast rationele, commerciële en efficiënte wezens, zijn we nu eenmaal ook zoekende, emotionele en dromende. Er mag, nee moet af en toe geklungeld, geprobeerd, gefaald, gesprongen en geriskeerd worden.

En er moet af en toe ook flink tijd “verspild” worden.

Het nut

van nutteloosheid.

– Zhuang Zhou

Bij mij begint dit creëren van ruimte vrij letterlijk in september 2022. Een belangrijke maand, want ik begin met een dag minder werken. Het fulltime werken biedt te weinig ruimte voor mijn eigen projecten en voor mijzelf.

En dus geef ik mezelf een vrije dag per week cadeau.

Die dag moet gekoesterd worden. Als een mooi ingepakt cadeautje geniet ik al vóórdat mijn nieuwe contract ingaat van diens aanblik onder de kerstboom. En wanneer het zover is, pak ik het cadeau langzaam uit, fantaserend over alle dingen die ik ermee ga doen.

Het grappige is dat die vrije maandag ook anders aanvoelt. Zachter en vol verrassingen. Als een buffer tussen mijn weekend en mijn werkweek. Een dag waarop iedereen weer aan het werk is, en ik vrij kan schrijven, bedenken, maken, wandelen en soms gewoon luieren.

Maar, zo ontdek ik al snel, die dag moet ook beschermd worden. Want net als andere loze momenten en ruimtes, slibt ook deze dag snel dicht. Toch even iets voor werk doen, een huishoudelijk klusje hier en daar, een extra aflevering op Netflix en de dag is zo om.

Zo werkt het nu eenmaal met alle vormen van loze ruimte die we niet met ons leven beschermen. Stukjes in de stad, in onze agenda en in ons hoofd worden ongezien opgevuld. Niet zelden door de druk die de prestatiemaatschappij ons oplegt. Namelijk de druk om ons waardevol te voelen door te presteren, te bereiken en te winnen.

Gedreven door de magie van mijn vrije dag, maar ook door mijn algemene struggle met het vrijhouden van ruimte in een volle agenda en een nog voller hoofd, besef ik dat het tijd wordt dat er iets gebeurt.

Of nog beter, dat er niets gebeurt.

En dus ga ik op zoek naar ruimte in een snelle, kapitalistische en digitale wereld. Ik begin met een onderzoek naar de fysieke en digitale ruimte, in onze publieke en persoonlijke omgeving, met behulp van de teksten van Jenny Odell over de kracht van nietsdoen.

Dit doe ik door loze ruimte op te zoeken in mijn omgeving. Die omgeving wisselt tussen Friesland, waar ik vandaan kom, en Antwerpen, waar ik momenteel woon en werk. Maar ook tussen de digitale omgeving op mijn schermen en de echte wereld om mij heen.

Daarna zoek ik de ruimte op in mijn hoofd en mijn agenda. Ik verdiep me in het verschil tussen onze “innerlijke tijd” en de “kloktijd”, zoals Joke Hermsen het omschrijft. Ook onderzoek ik hoe we deze leegte ervaren, en wat het met ons doet wanneer we te weinig of juist te veel ruimte ervaren.

Het resultaat is een creatief, persoonlijk, experimenteel, interactief én filosofisch onderzoek dat ook de

ruimte

geeft om soms even helemaal niks te doen, vinden of zíjn.

Notities

Nadenkend over het creëren van stukjes ruimte.

Uiteindelijk vraag ik een 4/5e contract aan om ruimte te creëren voor eigen projecten.

Juni 2022

ruimte in mijn omgeving

Notities

In juli begin ik met een kunstresidentie bij Het Bos in Antwerpen.

Tijdens deze residentie denk ik na over hoe ruimte, leegte en niksen verbonden is aan de plek waar je bent.

Het belang van je “eigen plekkie” voor het creëren van creatief en verbindend werk komt vaker terug in mijn werk. Ook doordat ik mijn “plekje” in Nederland achter me liet om naar Antwerpen te komen.

Sindsdien gaat het vinden van mijn eigen “plekje”, in de stad, in mijn huis en in mijn hoofd, met vallen en opstaan.

Deel hiervan is het creëren van Stukjes Niks in de drukke stad van Antwerpen.

Juli 2023

Fysieke ruimte

Ik ben opgegroeid in misschien wel het meest ordelijke landje dat er is. Nederland staat niet voor niks bekend om zijn ruimtelijke ordening; niks lijkt aan toeval overgelaten te zijn, elk hoekje heeft een functie en geen stukje ruimte blijft onbenut.

Deze efficiëntie stopt niet bij de fysieke ruimte van Nederland en haar bewoners, maar zet zich voort in de mentale ruimte.

België daarentegen neemt zijn ruimte meer organisch in. Dit resulteert in lintbebouwingen tussen steden en dorpen, in creatieve (maar soms erg lelijke) huizen en in een chaotische infrastructuur.

Zelf ervaar ik het gebrek aan ruimtelijke ordening regelmatig in Antwerpen.

Zo fiets ik dagelijks langs een stoplicht waarbij de auto’s rechts van mij geen stoplicht hebben, en dus gewoon vrij door kunnen rijden. En in plaats van wijken met eenzelfde soort huizen, zoals in Nederland, is in Antwerpen een verzameling van verschillende gebouwen te vinden.

Hierdoor onstaan er regelmatig stukjes ruimte, stukjes vergeten stad.

Zo sluiten gebouwen minder goed op elkaar aan, waardoor er af en toe een spontaan stukje lucht te zien is. Of zijn er voorbeelden van wandel- en fietspaden die zomaar ergens beginnen of eindigen. Stukjes pseudoruimte noem ik dit laatste, ruimte die eigenlijk geen ruimte is.

Het gebrek aan visie van bovenaf, zorgt er ook voor dat de Antwerpenaar zelf creatief aan de slag gaat met ruimte creëren en toeëigenen. Tegels worden uitgebroken om geveltuintjes aan te leggen, de ruimte voor persoonlijke parkeergarages wordt fanatiek beschermd door dreigende teksten en fietsers nemen heldhaftig elk stukje loze ruimte in op wegen zonder fietspad.

Experiment

Een wandeling van Antwerpen Centraal Station naar Antwerpen Berchem Station.

Onderweg leg ik verschillende vormen van loze ruimte in de stad vast, zie hieronder mijn bevindingen.

November 2022

Stukjes vergeten stad

Doordat de ruimtelijke ordening in België minder, tja, geordend is, onstaan er regelmatig stukjes loze ruimte tussen of ín gebouwen.

Misschien wel het meest vergeten stukje stad in Antwerpen: de voetschrapers die in oude huizen naast de deur zijn geplaatst.

Deze nisjes worden nu ook wel gebruikt door kunstenaars om mini kunstwerkjes in te maken. Een mooi en concreet voorbeeld dat ruimte zorgt voor creativiteit.

Stukjes pseudoruimte.

Antwerpen is een stad van de schone schijn. Zo heb je talloze voorbeelden van schijn wandel- en fietspaden. Dit zijn dus stukjes ruimte die eigenlijk geen ruimte zijn.

Als reactie eigent de Antwerpenaar én de natuur zelf stukjes ruimte toe, zie hieronder.

Stukjes loze ruimte (terug) ingenomen door de mens.

Zoals de “olifantenpaadjes” die zijn ontstaan bij gebrek aan meer ruimte voor de wandelaar.

Ook is de Antwerpenaar koning van de passief-aggresieve teksten.

Denk bijvoorbeeld aan het bordje dat standaard bij een invalideplek wordt geplaatst: “Neem je mijn PARKEERPLEK? Neem dan ook mijn HANDICAP!”

Stukjes loze ruimte (terug) ingenomen door de natuur.

Op zoek naar ruimte, denk ik na over wat ruimte eigenlijk is, waar het aan moet voldoen. Het boek De Macht van Nietsdoen van Jenny Odell helpt hierbij.

Odell schrijft in haar boek dat nietsdoen geen tijdverspilling is maar een “noodzakelijk onderdeel van betekenisvolle gedachten en woorden”. Interessant is dat Odell de link legt met beweging. Zo schrijft ze dat kijken naar de wereld, bewegen is in diezelfde wereld.

De eerste stap om ruimte op te zoeken en te definiëren, is dus om in beweging te komen.

Niet zittend achter mijn laptop, maar lopend door de stad komen mijn gedachten over ruimte op gang. Tijdens die wandelingen ga ik op zoek naar ruimte, en leg ik deze “stukjes niks” vast (zie experiment hierboven).

Daarnaast merk ik dat bewegen, net als ruimte, een voorwaarde is voor creativiteit. Het is tijdens de meest doelloze wandelingen dat ik de meest originele ideeën krijg. En wat heb je nodig om te bewegen?

Juist, ruimte.

Tijdens deze wandelingen kom ik met de volgende basisvoorwaarden voor “stukjes niks” in de publieke ruimte:

• Je kan er gewoon zijn, zonder iets te moeten doen, bewijzen of kopen. Voorbeelden hiervan zijn de bibliotheek of het park. Hoewel deze ruimtes een functie hebben, kijkt niemand er gek van op als je gewoon een beetje ronddwaalt. In tegenstelling tot winkels, pretparken, kantoren of de (snel)weg.
• Het mag niet afgesloten zijn van de wereld.
  Zelf heb ik een voorkeur voor ruimtes die een kleine afstand hebben tot de drukte. Toch vind ik het belangrijk dat de loze ruimte zich niet afkeert van de wereld om zich heen. Om zo oog te hebben voor elkaar en de wereld, waar ruimte in onze omgeving en in ons hoofd (bij voorkeur) toe kan leiden.
• Iedereen moet er toegang tot hebben.
  Wat voor sommigen als een vrije ruimte voelt, kan voor anderen voelen alsof ze er niet welkom zijn. Er mogen dus geen drempels zijn verbonden aan geslacht, huidskleur, geaardheid, leeftijd, economische of sociale klasse.
• Je moet je er veilig voelen en niet in de weg staan.
  Sluit aan op de vorige punt. Veiligheid betekent voor iedereen iets anders. Zo voel ik ruimte op het plein voor het Centraal Station van Antwerpen. De weg ernaast, een overdekt en donker voetpad naast een druk fietspad, waar veel taxichauffeurs en reizigers wachten, voelt dan weer benauwend en minder veilig.

Experiment

De Stukjes Niks op verschillende locaties in Antwerpen herinneren je eraan om even op adem komen, om je heen kijken en wellicht tot een nieuw inzicht of onverwachte ontmoeting te komen. Neem plaats in deze gemarkeerde (openbare) ruimtes om even niks te doen, te vinden of te zijn.

December 2022 – heden

Artikel over de Stukjes Niks in Antwerpen in de Gazet van Antwerpen.

Stukjes Niks bij Kavka Oudaan en Het Bos in Antwerpen.

Een laatste experiment op onze gevel, met zowel zwarte als glow in the dark tape (die laatste ging er met geen mogelijkheid af en bleek dus ongeschikt), stickermateriaal en een bordje met uitleg.

Een eerste experiment op onze gevel met verschillende soorten zwarte tape, waarvan de dikke zwarte tape het stevigste en opvallendste bleek.

Een onderzoek naar verschillende soorten tape (zoals eco en fluo tape) op verschillende ondergronden in onze tuin.

Onderzoek naar stickermateriaal en tape. De woorden “Stukjes Niks” zijn uitgesneden uit vinyl met een snijplotter. Ik koos voor een handgeschreven tekst, om te contrasteren met het strakke van de tape.

Notites & experimenten

Hoewel mijn Stukjes Niks eerder in de drukke, volle en rumoerige publieke ruimte plaatsvonden, krijg ik voor mijn residentie een rustige, lege en stille persoonlijke ruimte aangeboden.

In plaats van “Stukjes Niks/Niets” te maken, maak ik “Stukjes Iets” op plekken waar iets staat of gedaan wordt, om de verdere leegte in de ruimte te benadrukken en in te zetten.

Zo wordt de hele ruimte dus een “Stukje Niets”, met alleen een paar “Stukjes Iets”.

In de “Stukjes Niets” kan er rust worden gezocht, hoef je even niemand te zijn en niks te doen. Terwijl de “Stukjes Iets” juist dienen om iets te maken, iemand te zijn en iets te willen.

Balans en afwisseling tussen die twee is belangrijk, merk ik. De één kan ook niet bestaan zonder de ander.

Net zoals Wonko the Sane uit Hitchikers Guide to the Galaxy een omgekeerd huis maakt dat hij “Outside of the Asylum” noemt, terwijl hij de buitenwereld bestempeld als “The Asylum”:


(Gepost op Pinterest door @AuthorLahey)

Juli 2023

De eigenschappen voor stukjes niks zijn deels universeel, maar deels ook persoonlijk. Hoewel ik denk dat niemand veel ruimte voelt door midden op een drukke weg te gaan staan, is het gevoel van veiligheid en toegankelijkheid heel persoonlijk.

Zo ervaar ik bijvoorbeeld dat ik ook (juist) ruimte ervaar in drukke, anonieme ruimtes, zoals het Centraal Station. Hoewel ik dit onderzoek begon met het idee rustige, vredige ruimtes met veel afzondering en natuur op te zoeken, weet ik nu dat dit geen voorwaarde hoeft te zijn voor loze ruimte.

Voor de publieke “loze” ruimte is het juist een voorwaarde dat je niet afgesloten wordt voor de wereld om je heen, maar dat je oog hebt voor die wereld en haar bewoners, ontdek ik. Zo realiseer ik mij tijdens mijn onderzoek dat ik veel meer een sociale motivatie voel, dan een individualistische.

Deze nood vind ik terug in het boek van Jenny Odell. Interessant is dat zij niet schrijft over een soort utopia waarin iedereen zen en conflictvrij met elkaar, of afgezonderd van elkaar leeft. Utopia betekent namelijk letterlijk “geen plaats”, terwijl de werkelijkheid juist een al te grote plaatsbaarheid vereist.

Odell schrijft daarom over de noodzaak om “los te staan“. Losstaan is volgens haar heel anders dan je afzonderen. Het is het perspectief aannemen van een buitenstaander, zonder daarvoor weg te hoeven gaan.

Odell geeft hiermee antwoord op een conflict dat ik al langer voel. Namelijk de behoefte aan zowel afzondering van, als bijdragen aan de buitenwereld.

Ik realiseer mij dat ik niet uit ongevoeligheid, maar júíst door mijn gevoeligheid voor de wereld om mij heen mij er soms graag van afsluit. En door mijn verantwoordelijkheidsgevoel naar die wereld toe.

Maar hoe vallen die twee noden praktisch met elkaar te rijmen?

Notities

Nadenkend over hoe mensen die creatief werk maken hun gevoelige binnenkant juist aan de buitenkant moeten dragen, en zich als het ware binnenstebuiten moeten keren.

Ik moet hier denken aan Summer in Rick & Morty (S3 E5) die door een wetenschappelijke machine wordt vergroot en binnenstebuiten wordt gekeerd, waardoor alles ontzettend veel pijn doet (zie hieronder).



Dit binnenstebuiten keren is nodig om reflectief werk te maken, in plaats reactief. En dus werk dat niet puut reageert op impulsen, trends of notificaties, maar een diep, eigen en doordacht beeld geeft.

Hierdoor is het ook van belang voldoende afzondering van de buitenwereld op te zoeken, omdat veel dingen veel harder aankomen in deze zachte buitenkant (en om dus niet als Summer te eindigen).

Oktober 2021

Dit botsen van noden, tussen middenin de wereld te willen staan en je tegelijkertijd willen afzonderen (of zelfs afschermen?), brengt me bij de overgang van publieke ruimte naar persoonlijke ruimte. Odell schrijft namelijk dat verwijdering en contemplatie af en toe essentieel zijn om te zien wat er gebeurt in de wereld.

Maar, en dit is heel belangrijk, dat diezelfde contemplatie je altijd(!) weer terugbrengt naar je verantwoordelijkheden voor en ín de wereld.

Hoewel het opzoeken van ruimte snel doet denken aan me-time, self-care en andere millenial-achtige methodes met een kapitalistische bijsmaak, merk ik tijdens het onderzoek dat ik mijzelf hier juist van af wil zetten.

Zoals ook Sanne van Rij schrijft voor De Correspondent, geeft self-care een individualistisch en commerciëel antwoord op een maatschappelijk en systematisch probleem. Het doet ons denken dat als we ongelukkig zijn, het vooral komt door onszelf en doordat we niet genoeg geld aan dure beautyproducten en welness retraites heben besteed.

Dit onderzoek focust zich dus niet op ruimte waarbij gestreefd wordt naar een staat van volledige en conflictvrije perfectie, maar juist op de ruimte die ons midden in de wereld en maatschappij doet staan, en oog doet hebben voor de mensen en de natuur om ons heen.

Juist door onszelf midden in die wereld te plaatsen, er even stil te staan en gewoon om ons heen te kijken, dus. Door ons niet af te wenden van wrijving en conflict, maar er oog voor te hebben en het te accepteren als onderdeel van het leven en het creatieve proces.

Notitie

Ruis en wrijving als essentieel onderdeel van creativiteit.

Oktober 2022

Om ons gevoelig te maken voor de buitenwereld, open te staan voor ruis en wrijving en een innerlijk proces van reflectie toe te laten, hebben we af en toe dus die afzondering nodig.

Door ons even af te wenden van de drukte buiten, om zo onze aandacht naar binnen te kunnen vouwen. Soms moet je je blik naar binnen kunnen richten, om vanuit daar naar buiten te kunnen kijken, zoals ik schreef in mijn dagboek (zie dagboekfragment en notities hieronder).

Toch is het vinden van een balans belangrijk. Ik ben namelijk wel érg graag thuis, en als ik niet oplet zit ik zo een weekend binnen zonder op mijn telefoon gekeken te hebben, het nieuws aangezet te hebben of met iemand contact te hebben gehad.

Hoewel dit voor even louterend kan werken, kan een teveel aan kluizenaarsschap vervreemdend werken. Zo merk ik na een weekend in mijn eigen bubbel (en mijn eigen hoofd!) gezeten te hebben, dat de drempel om mij buiten onder de mensen te begeven groter is geworden.

In plaats van een kalmerend effect, heeft het thuiszijn een verstikkend effect naarmate ik mij langer en langer schuilhoud binnen. De zachtheid van thuiszijn lijkt dan een soort zachtzand waar ik langzaam in verdwijn, terwijl het me fluisterend waarschuwt voor de hardheid van buiten.

Dit doet mij denken aan het boek Mijn Jaar van Rust en Kalmte van Ottessa Moshfegh. Moshfegh omschrijft een jonge, mooie en geprivilegieerde jonge vrouw die als reactie op moeilijkheden in haar leven een jaar in “winterslaap” gaat onder invloed van medicijnen.

Het hoofdpersonage is iemand die niet met zichzelf, haar gevoelens, andere mensen en al helemaal niet met de realiteit van de buitenwereld wil dealen. Hoewel het boek een extreem en soms zelfs komisch voorbeeld is, laat het goed zien hoe we ons vervreemden van alles wat het leven echt en de moeite waard maakt als we ons afsluiten in onze eigen cocon.

Na een paar dagen in mijn eigen huis en hoofd doorgebracht te hebben, vind ik het dus ook heel fijn om weer terug aan het werk te gaan. Om mij zo in de wereld te begeven waar de mensen rondlopen die ik graag zie en waar mijn projecten tot leven komen.

Persoonlijke ruimte is dus belangrijk en helend, zolang het ons niet weerhoudt om uiteindelijk weer terug te keren naar de buitenwereld.

Notities

Ieder onderdeel is weer onderdeel van iets groters en heeft invloed op alles in zich en om zich heen.

Dit verbonden werelbeeld noem ik “De Pudding”.

In dit beeld zitten we allemaal in een grote drilpudding. Elke beweging of keuze die we maken, stuwt trillingen voort in die pudding die alles in ons en om ons heen in weer in beweging zetten.

Januari & februari 2022

Notities

Over ruimte en niks(en) tijdens het herstellen na een operatie.

Mei 2023

Digitale ruimte

Notities

Mijn masteronderzoek Lost in Latency ging over het concept van digitale vertraging.

Ik volgde de studie Media, Art, Design & Technology aan het Frank Mohr Instituut in Groningen online vanuit Antwerpen i.v.m. lock-downs.

Om toch een persoonlijke manier van communiceren te hanteren plaatste ik een printer in het academiegebouw in Groningen en stuurde ik (vaak handgeschreven) teksten voor mijn medestudenten naar deze printer.

April 2021

Notitie

Juist deze (digitale) vertraagdheid die ik ervaarde tijdens de lock-downs gaf mij ruimte om te reflecteren in plaats van te reageren, zo veranderde de titel van “Lost in Latency” in “Found in Latency”.

April 2021

De plek waar onze persoonlijke en publieke ruimte samenkomt is op ons scherm. Deze virtuele ruimte overschrijdt alle regels van ruimte, en neemt daarmee tegelijkertijd ook ontzettend veel ruimte in. Vaak door weinig doordachte en onderbouwde informatie.

Zo schrijft ook Jenny Odell dat we worden overladen door zinloos gepraat. Zij merkt dat repressieve krachten ons er niet van weerhouden om ons te laten horen, maar ons er juist toe dwingen iets te zeggen. Juist wanneer we ons niet gehoord voelen, schreeuwen we des te harder.

Je zou dus kunnen stellen dat we in deze tijd, met alle meningen die ongevraagd worden gegeven online, ons onderdrukt voelen en alleen maar meer en harder gaan praten. Odell haalt Delheuze aan wanneer ze schrijft over wat een opluchting het is om niets te zeggen te hebben, en zelfs “het recht te hebben om niets te zeggen”.

Notitie

Luisterend naar de podcast De Weg Naar Waar Het Stil Is.

Stilte is ook een vorm van ruimte, maar dan in geluid.

September 2022

Wanneer we op willen komen tegen onderdrukkende krachten, kunnen we dus stellen dat iets zeggen, roepen of schreeuwen niet de beste oplossing is. Odell stelt voor om het tegenovergestelde te doen. Namelijk: niets.

Dit betekent dat we regelmatig proberen zo min mogelijk te consumeren, produceren en presteren. Dit is niet makkelijk, eerder het tegenovergestelde. We zitten nu eenmaal in een cyclus van kopen, werken en vergelijken. Maar het creëert wél ruimte voor reflectie, diepte én, heel belangrijk, aandacht.

Aandacht besteden aan één ding is weerstand bieden tegen het ander, in tegenstelling tot afleiding waarbij onze geest alle kanten wordt opgestuurd. Odell vraagt zich af wat er gebeurt als mensen weer controle verkrijgen over hun aandacht en die ergens op richten, met elkaar?

Of als we die aandacht misschien zelfs wel óp elkaar richten?

Notities

Wanneer we de controle terugkrijgen over onze aandacht, kunnen we deze in eerste plaats op onszelf richten. Om vanuit daar onze aandacht duurzaam op de ander richten.

Ook kunnen we vaker kiezen voor expressie, waarbij verschillende uitingen verschillende doelen bedienen, in plaats van efficiënte communicatie, waarbij we één duidelijk doel hebben en er minder ruimte is voor twijfel of nuance.

Februari & april 2022

Maar hoe verkrijgen we deze controle op onze aandacht, als we continu afgeleid worden? Door deze vraag gedreven begin ik met een experiment om lege stukjes ruimte te creëren op mijn scherm.

Lege ruimte op internet wordt nu direct ingenomen door commerciele bedrijven, zoals de Metaverse. Deze relatief nieuwe wereld, te betreden met een VR bril, wordt meteen ingepalmd door commerciële social media en fashion bedrijven.

Maar wat als we lege stukjes internet gewoon… leeg laten?

Met deze vraag in mijn achterhoofd maak ik “lege” posts, screensavers en nieuwsbrieven. Net als de Stukjes Niks in de openbare ruimte, herinneren deze tekeningen je eraan dat niet elke pixel hoeft te vullen.

Én dat je je telefoon soms ook gewoon even weg kan leggen.

Notitie

Nadenkend over de continue overload aan informatie, zowel in onze fysieke als digitale ruimte, kom ik op het idee van stukjes (digitale) leegte op social media en in mijn inbox.

December & april 2022

Experiment

“Lege” posts en screensavers.

April 2022

nieuwsbrief

schrijf je in voor niks

Krijg een herinnering in je inbox voor meer (digitale) ruimte met deze lege nieuwsbrief.

Deze nieuwsbrief wordt verzonden via Laposta en voldoet aan de richtlijnen van de AVG en is ISO-27001 gecertificeerd.

ruimte in mijzelf

Notitie

Rust in mijn hoofd is nooit mijn sterkste kant geweest…

December 2021

Ruimte in mijn hoofd

Experimenten & notities

Tijdens mijn residentie bij Het Bos start ik elke dag met 5 minuten “niksdoen”. Deze momenten neem ik op, en achteraf maak ik notities en schrijf ik dagboekfragmenten.

Juli 2023

Een eerste experiment tijdens mijn master studie waarbij ik dagelijks twee minuten niks doe, mijzelf film en achteraf notities maak over deze ervaring

Mei 2021

Ik weet ondertussen waarom het zo belangrijk is om ruimte te creëren in mijn publieke en persoonlijke omgeving, zowel fysiek als digitaal. En wat de voorwaarden hiervoor zijn. Maar hoe zit het met mijn eigen overvolle hoofd? Ik kan nog zoveel Stukjes Niks maken, maar als mijn hoofd en lichaam blijven doorrazen heeft het allemaal weinig effect.

Daarom begon ik tijdens mijn master studie in 2021 al met het oefenen te “niksen”. Dagelijks zette ik de timer op twee minuten om even helemaal niks te doen. Tijdens deze twee minuten filmde ik mijzelf, en achteraf maakte ik notities over mijn ervaringen.

Tijdens mijn kunstresidentie in Het Bos in juli 2023, pak ik deze oefening weer op. Nu begin ik elke dag met vijf minuten te niksen. Ook film ik mijzelf, en maak ik achteraf notities. Tijdens deze niks sessies leer ik hoe moeilijk het is om helemaal niks te doen. Er is altijd wel iets om te doen, om aan te denken of om te zien.

Zo realiseer ik mij dat het niets gevuld is met een heleboel iets.

Pluk de eeuwigheid

in het ogenblik.

– Ernst Bloch

Maar ik ervaar ook dat het te leren valt om zo weinig mogelijk te doen. Wanneer mijn hoofd en lichaam onrustig zijn tijdens deze vijf minuten, leer ik mede dankzij mijn meditatie- en yogaoefeningen om mij op mijn ademhaling te focussen en mijn ogen te sluiten.

Deze oefening is dus eigenlijk een oefening om in het “nu” te leven. Joke Hermsen haalt in haar boek Stil De Tijd Ernst Bloch aan om te beschrijven hoe het “nu” niet beleefd, maar alleen gelééfd kan worden. Het “nu” breidt zich namelijk niet uit in tijd en ruimte.

Juist omdat we niet op kunnen gaan in het “nu” maar er alleen een glimmering van kunnen proeven, zet dit ons volgens Bloch aan tot hoop. Door die hoop vormen we de wereld om ons heen, om zo die utopie toch te bereiken.

Een glimp van het utopische “nu” kun je dus krijgen door consequent en volhardend te niksen. Maar ik ontdek óók dat je juist het “nu” kan ervaren als je íets doet.

Notitie

Geïnspireerd door een theeceremonie workshop maak ik er een ritueel van elke middag een kopje thee te zetten en, in plaats van meteen weer aan het werk te gaan, even voor me uit te kijken en eventueel iets te tekenen of schrijven.

Januari 2023

In januari volg ik tijdens Chinees nieuwjaar een workshop over theeceremonies in de bibliotheek van Permeke. We hebben als mens nu eenmaal de behoefte om iets gewoons als thee drinken tot een hogere kunst te maken, er rituelen omheen te bedenken en betekenissen aan te geven.

En dus leer ik alles over het maken, serveren en drinken van thee.

Hier ontdek ik het belang van het ritueel. Ik ervaar zelf hoe een ritueel helpt om stil te staan en waarde te hechten aan het gewone en alledaagse. Het ritueel lijkt een pin in de tijd te steken en het tot stilstand te brengen.

En met de tijd, komen mijn gedachten ook even tot stilstand.

Ik neem het ritueel van thee zetten en drinken mee naar huis, en pas het toe op vaste momenten tijdens mijn (werk)dag. Al starend naar mijn kopje thee, genietend van de geur en smaak, lijkt alles mogelijk. Ik kom tot de conclusie dat rituelen ook een manier zijn om ruimte te creëren, in de tijd en in mijn hoofd.

Juist door de gedachten en innerlijke druk te verstillen, komt er ruimte voor iets anders vrij. Een meer gevoelsmatigere en creatieve stroming.

Notities

Ik schreef over hoe we onszelf niet als een stuk steen moeten zien waar we hard in moeten beitelen om verder te komen.

Maar eerder als een stromende rivier. Een rivier die verandert en beweegt, die wordt beïnvloed door de elementen om hem heen en op zijn beurt weer de elementen om hem heen beïnvloedt.

In plaats van die rivier in ons te willen temmen en controleren, zouden we er op kunnen vertrouwen en op mee kunnen deinen.

Augustus & juli 2021

Notities

Niet alleen wij stromen als een rivier, ook onze ideëen en creativiteit stromen als water.

Per ongeluk schreef ik dus “Brainstromen” in plaats van “Brainstormen”; een leuk toeval.

December 2021

Experiment

Uit frustratie over de saaie standaard notitieboekjes ontwierp ik dit Flowing Lines Notebook. Zelfs een saaie zin of lijst wordt creatief door ze op te schrijven in dit boekje.

De golvende lijnen respresenteren het stromen van je creativiteit, stimuleren om creatief om te gaan met de pagina’s en bieden meer ruimte om te schrijven, te tekenen óf de pagina gewoon leeg te maken.

Het boekje is lokaal en duurzaam geprint in Antwerpen.

Vind hier meer over het notitieboekje.

September 2022

Deze gevoelsmatige stroming omschrijft Audre Lorde in haar speech Uses Of The Erotic als een creatieve en chaotische energie. Een energie die we zijn gaan wantrouwen omdat het samenhangt met een vrouwelijke en bijna erotische kracht, die in een mannelijke wereld zo vaak wordt onderdrukt en misbruikt.

In die mannelijke wereld worden we alleen als sterk gezien wanneer we voldoen aan het mannelijke model van kracht. En dus verwerpen we de kracht van de niet-rationele kennis, en vertrouwen alleen op de rationele kennis.

Maar, zegt ze, échte kennis kan alleen diep van binnen geboren worden.

Ook Joke Hermsen schrijft over een gevoelsmatigere tijd, een “vrouwelijker” ritme. Zo haalt ze een quote van Friedrich Nietzche aan: “Ja, het leven is een vrouw”, omdat het leven cyclisch patroon volgt.

Notities

Notities gemaakt tijdens en na het lezen van het boek Stil De Tijd van Joke Hermsen.

Voor deze notities gebruikte ik het notitieboekje met stromende lijnen dat ik ontwierp, wat mooi past bij het stromen van de tijd.

Maart 2021

Joke Hermsen schrijft ook over twee werelden waar we volgens Immanuel Kant burger van zijn. Aan de ene kant de onvrije wereld, onderworpen aan natuurwetten. En aan de andere kant de vrije, onbepaalde wereld.

Volgens Hermsen zoeken kunstenaars tussen die werelden de vrijheid op om iets nieuws te maken. Mij doet dit denk aan de wereld in mijn hoofd, waar alles mogelijk is, en de wereld om mij heen, waar ik beperkingen ervaar. Met mijn werk probeer ik een brug te slaan tussen die twee werelden, de ene wereld de ander te laten vormen.

Ik ervaar dit gevoelsmatigere tempo ook als ik in de “flow” zit; het moment dat ik helemaal opga in mijn werk en alles samen lijkt te vallen. Wanneer ik schrijf of ontwerp en alles even naar de achtergrond verdwijnt, en mijn hoofd en handen razendsnelle links leggen en beslissingen nemen.

Tijdens deze momenten verdwijnt ook mijn “ik”, mijn ego even naar de achtergrond. Dit zijn de weinige keren dat ik mij even als niemand voel, iets wat me zelfs bij meditatie zelden lukt.

Notitie

Tijdens het maken van creatief werk, maar ook tijdens yoga en mediatie, ervaar ik hoe fijn het is om even helemaal “niemand” te zijn.

Om je kwetsbare, veeleisende en onzekere ego even achter te kunnen laten om je te richten op hetgeen nu voor, of in je speelt.

April 2022

Toch bestaat er ook zoiets als teveel ruimte. Hoewel ikzelf over het algemeen een gebruik aan ruimte ervaar, zijn er periodes dat de lege ruimte en tijd zich voor me uitstrekken als een dorre woestijn.

Zoals het jaar dat ik afstudeer van mijn master. Met mijn diploma op zak, in een nieuwe stad die net ontwaakt uit de lock-downs, ervaar ik een overvloed van ruimte en tijd.

Verrassend tijdens deze periode is dat ik alle tijd heb om aan projecten te werken waar ik lang geen tijd voor voelde, maar dat er niks uit mijn hoofd en handen komt. Blijkbaar heb ik een gezond gevoel van urgentie nodig om te kunnen creëren.

In plaats van te genieten van mijn overvloed aan ruimte, schuim ik dus alle vacaturewebsites af en stuur talloze brieven om mijn ruimte te vullen. Om vervolgens een full-time baan aan te nemen en te klagen over.. juist, te weinig ruimte en tijd.

Notitie

Er zijn momenten dat ik teveel witruimte ervaar, waardoor ik in mijn hoofd word gezogen en het contact met de buitenwereld verlies.

Dan voelt het alsof ik ergens boven in de lucht zweef, zonder de mensen en wereld onder mij te kunnen aanraken.

Zoals toen ik corona had en schreef: “pogingen tot grip krijgen”.

Maart 2022

Toch kan deze “windstilte van de ziel”, zoals Friedrich Nietzche een periode van stilte, rust en leegte omschrijft, heel nuttig zijn.

Als het gaat om balans in ruimte, in tijd en omgeving, moeten we namelijk niet teveel denken aan een rechte lijn. Het zal eerder een golvende lijn zijn, waarbij we soms veel te veel en soms veel te weinig ruimte ervaren.

Aan een periode gevuld met vruchtbare creatieve processen gaat dus vaak een lege periode vooraf. Om tot creëren toe te komen moeten we dus niks forceren (of als een gek allerlei sollicitatiebrieven versturen…) maar wachten op het goede moment.

Hierover schrijft Joke Hermsen in haar boek Kairos. Kairos is met zijn grote blonde haarlok de tegenhanger van Griekse god Chronos, en spoort aan op een meer bevlogen, creatieve en gevoelsmatigere manier naar de wereld en naar tijd te kijken.

In plaats van onszelf actief te forceren om te produceren en creëren en mee te rennen met de rest, zouden we beter zo nu en dan een passieve houding aannemen. Deze houding staat toe om te dagdromen en om ons heen te kijken, schrijft Hermsen. Én om het leven even op z’n beloop te laten.

Want, schrijft Hermsen, inspiratie vind je niet, maar óverkomt je. Enthousiasme voor iets dat onze rationele vermogens te boven gaat dwing je namelijk niet af, je kan je er enkel voor openstellen.

You can’t teach creativity;

all you can do is let it blossom

– Peter Grey

Wanneer dit moment aanbreekt is duidelijk wanneer Kairos om de hoek komt kijken en we hem bij de blonde haarlok kunnen grijpen.

Deze manier van leven spoort volgens Joke Hermsen aan tot wat Tomáš Sedláček omschrijft als humanomie. In tegenstelling tot economie, zijn bij humanomie niet de wiskundige berekeningen tot winst en geld bepalend, maar juist de mensenwetenschappen. Die bepalen hoe een organisatie, en dus ook de wereld eromheen, eruitziet.

Een interessante gedachte die verwoorden waar ik aan denk als ik in het begin van dit onderzoek de volgende woorden schrijf: “Toch blijkt die ruimte een voorwaarde voor creativiteit en connectie, waarde en welzijn, en misschien zelfs wel voor een nieuw wereldbeeld.”

Deze gevoelsmatige tijd brengt me bij mijn agenda, waar niet gevoel en menselijkheid, maar vooral druk en rede overheersen.

Ruimte in mijn agenda

Notitie

“Maak voor elk to do lijstje, ook een NOT to do lijstje.”

April 2022

Experiment

Als reactie op planners die je het idee geven dat je elk moment van de dag productief in moet zetten (waarbij rusten, niksen en slapen óók worden ingezet om nóg productiever te worden), maak ik een UNplanner.

Om zo je dag (& leven) te “ontplannen”.

Juli 2023

Het is een mooi voornemen: meer ruimte creëren in ons leven. Maar alles valt of staat ermee of we dit ook praktisch in onze agenda kunnen vrijhouden. En dit is nog niet zo gemakkelijk.

Jenny Odell legt uit: “In een situatie waarin elk moment ingezet kan worden om geld te verdienen, wordt tijd een economisch hulpmiddel waarvan niet meer gerechtvaardigd kan worden om het aan “niks” te besteden”.

Joke Hermsen schrijft niet voor niks over het verschil tussen je innerlijke tijd en de kloktijd. Maar hoe passen we dit toe als we het overgrote deel van onze tijd aan werk besteden, en de kloktijd nodig hebben om afspraken te kunnen maken?

De tijd verstrijkt,

maar gaat niet voorbij.

– Joke Hermsen

Notities

Over hoe we niet alleen tijd hebben en maken, maar ook zíjn, zoals Joke Hermsen in Stil De Tijd schrijft.

Zo dijen we in en uit, versnellen of verlangzamen we, tikken, vliegen of slepen we voorbij en staan we af en toe even stil.

Zo is dit project ook een zoektocht naar de vertraging & versnelling, en het uitdijen en inkrimpen van ruimte & tijd.

Maart 2022 & februari 2023

Tijd is geld, leren we al wanneer we jong zijn. Dus, vraag ik me af, waarom verspillen we het dan zoveel aan productief en efficiënt bezig zijn, onszelf uitputten en in een systeem proppen die ons past als een zware, slechtzittende jas?

Waarom creëren we niet meer tijd om, zoals eerder te beschreven, achterover te leunen om zo in en om ons heen te kunnen kijken, en te wachten totdat Kairos ons meeneemt naar iets waar we écht enthousiast, bevlogen en betrokken over kunnen zijn?

Iets waar we in onze eigen tijd en ons eigen tempo aan kunnen werken? Iets dat bijdraagt aan het welzijn van onszelf en anderen? Iets dat op meer is gericht dan winst en groei?

Dit is, zoals Jenny Odell ons eerder al uitlegde, natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan. Maar níet onmogelijk. Zolang we onszelf (én anderen) maar tijd en ruimte gunnen om eens helemaal niks te doen.

Joke Hermsen benadrukt het belang, en het radicale karakter, van niksdoen. Niet alleen voor onszelf, maar ook voor de maatschappij waar we deel van uit maken en een bepaalde verantwoordelijkheid voor hebben.

Ze haalt Hannah Arendt aan om te omschrijven dat in het nietsdoen een nieuw begin kan ontstaan, verandering in vastgeroeste patronen en systemen. Terwijl er in een overspannen samenleving juist weinig ruimte is voor verandering.

Kortom, wanneer we de tijd nemen stil te staan in plaats van door te razen, kunnen we beter om ons heen kijken, kritisch zijn op wat er gebeurt en een nieuwe weg inslaan als dat nodig is.

Zoals ik ook in mijn dagboek schreef: “en zo blijkt een stapje terug, juist een stapje in de goede richting te zijn.”

Experiment

Wanneer ik Google naar hoe minder productief te zijn, krijg ik vooral juist suggesties hoe nóg productiever te zijn.

September 2022

Notities

Notities over twijfelen en inefficiëntie.

September 2022

Daarom experimenteer ik met het maken van NOT to do lists en UNplanners, om zo ruimte te maken in mijn leven en agenda. Tijdens de Internationale Dag van de Vrouw exposeer ik in Kavka Oudaan in Antwerpen met Het Grote Niks. Zo hangt er een NOT to do list om gezamenlijk taken in te vullen die we vooral niet meer gaan doen.

Naast de NOT to do list maak ik in Kavka verschillende Stukjes Niks en roep ik op om “Radicaal te Niksen”. Hiermee bedoel ik dat we even niet aan een “betere versie van onszelf” werken of onze tijd en energie inzetten om alsmaar meer te presteren en produceren.

In plaats daarvan maken we een statement door even niks te doen. Om zo een start te maken om witruimte te creëren om tot rust te komen, te reflecteren, open te staan voor onszelf en onze omgeving.

En zo afstand te doen van een uitbuitend systeem dat ons alleen waardevol doet voelen wanneer we ons helemaal uitwringen totdat we geen energie en tijd meer over hebben voor onszelf en anderen.

En misschien zelfs wel om uiteindelijk een nieuw, humaner en gevoelsmatiger systeem op te bouwen.

Experiment

In Kavka Oudaan in Antwerpen maak ik Stukjes Niks en roep ik op om “radicaal te niksen” en de “NOT to do lijst” in te vullen.

Maart 2023

Notities

Ruimte op kantoor door “lege” post-its.

Soms is “ruimte vullen met leegte” de enige manier om ruimte te voelen.

September 2022

Bronnen

Prestatiemaatschappij
Een term van De Correspondent die verwijst naar het tijdperk na de “commandomaatschappij”. In de prestatiemaatschappij leggen we onszelf de druk op onszelf te ontwikkelen in dienst van het kapitalisme. Lees er hier meer over.

De Macht van Nietsdoen door Jenny Odell
In dit boek schrijft Odell over een alternatieve manier van verzet, namelijk door controle terug te krijgen over onze aandacht.

• Pagina 18

• Pagina 30

• Pagina 31

• Pagina 34

• Pagina 45

• Pagina 92

• Pagina 99

• Pagina 102

• Pagina 142

• Pagina 148

Mijn Jaar van Rust en Kalmte door Ottessa Moshfegh
In dit boek schrijft Moshfegh over een jonge vrouw die als reactie op moeilijkheden in haar leven een jaar lang in “winterslaap” gaat onder invloed van medicijnen.

Stil De Tijd van Joke Hermsen
In dit boek beschrijft Hermsen haar zoektocht naar de ervaring van tijd.

• Pagina 35

• Pagina 64

• Pagina 65

• Pagina 119

• Pagina 156

• Pagina 158

Kairos van Joke Hermsen
In dit boek schrijft Hermsen over een meer bevlogen, creatieve en gevoelsmatigere manier van leven en handelen.

• Pagina 36

• Pagina 45

• Pagina 50

• Pagina 53

• Pagina 71

Uses Of The Erotic door Audre Lorde
In deze speech roept Lorde vrouwen te vertrouwen op hun gevoelsmatige, creatieve en niet-rationele kennis en kracht. Beluister hem hier.